In Guatemala zijn de toekomstdromen bescheiden

Voor jongeren die opgroeien op het platteland van Guatemala lijken er maar twee opties in het leven: je neerleggen bij een miserabel bestaan als landarbeider, of migreren. CNV Internationaal probeert daar samen met andere Nederlandse en lokale organisaties verandering in te brengen, door jongeren politiek bewust te maken en hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten.

Acht jaar geleden vertrok Yener Olivero (34) vol dromen naar de Verenigde Staten, nu herinnert alleen zijn shirt nog aan dat mislukte avontuur. ‘Kidz love soccer’, staat erop. Yener is inmiddels terug in zijn geboortedorp El Chorro, een boerengehucht hoog in de bergen van San Marcos, en leidt alsnog het leven waar hij acht jaar terug voor wegliep.

Yener Olivero vertrok 8 jaar geleden naar de VS, nu leidt hij alsnog het leven waar hij voor wegliep

San Marcos is een departement in het westen van Guatemala, aan de grens met Mexico. Langs de kronkelwegen die de bergdorpen met elkaar verbinden lopen vrouwen in kleurrijke wollen rokken, op de achtergrond steken puntige vulkanen scherp af tegen de blauwe lucht. Op een enorm billboard wordt reclame gemaakt voor golfplaten, met afstand het meest gebruikte bouwmateriaal hier.In de koude bergdorpen verwacht men weinig van het leven.

Onderdanig en verlegen

De inwoners hopen dat de aardappelprijs hoog genoeg uitpakt om het tot de volgende oogst te overleven, ze koesteren verder weinig illusies. Er heerst een chronisch gebrek aan eigenwaarde. Met aan onderdanigheid grenzende verlegenheid slaan de bergbewoners de ogen neer als iemand uit de stad tegen ze praat.

In El Chorro, gemeente Tejutla, is het niet anders. Olivero maakt hier de lagere school af, begint aan het voortgezet onderwijs, maar haakt voortijdig af. De school is ver weg, en Olivero ziet er het nut ook niet van in. Voor zover hij weet zijn er voor mensen als hij toch maar twee opties in het leven: je neerleggen bij een miserabel bestaan als landarbeider, of migreren. Na de eerste te hebben uitgeprobeerd, kiest hij voor de
laatste.

Eerst beproeft Olivero zijn geluk in hoofdstad Guatemala-Stad, waar hij vrij snel
een baantje vindt in een nagellakfabriek. Het is absoluut geen vetpot, maar Olivero vindt het een goed begin. Twee jaar later begint de ellende. Een criminele bende perst de fabriekseigenaar af. Die betaalt niet het gevraagde bedrag, of in ieder geval niet snel genoeg. Om druk uit te oefenen, vermoordt de bende een aantal fabrieksarbeiders.

Bendes domineren de steden

Mara’s, zoals de bendes heten, domineren sinds de jaren negentig de steden van El Salvador, Honduras en Guatemala. Ze verdienen hun geld met drugshandel, ontvoeringen, afpersing en huurmoorden. De twee grootste bendes, Mara Salvatrucha en Barrio 18, voeren een bloedige strijd om territorium. Die oorlog maakt Midden-Amerika een van de gevaarlijkste plekken op aarde en is een belangrijke oorzaak van de aanhoudende migratiestroom naar de VS.

Olivero is doodsbang voor de bende, en als zijn collega’s om zeep worden geholpen, keert hij halsoverkop terug naar El Chorro. Daar vindt hij een baantje als landarbeider.
Het salaris van 4 euro per dag is bij lange na niet genoeg om van rond te komen. Olivero s pas 26 jaar oud, en weigert te accepteren dat hij de rest van zijn leven zo moet slijten. Dus besluit hij een coyote (mensensmokkelaar) in de arm te nemen.

Want ook Olivero ziet de protserige huizen in de verder straatarme dorpen van San Marcos. Gebouwd met geldzendingen van dorpelingen die naar de Verenigde Staten zijn vertrokken. Veel van de gebouwen zijn maar half af, en staan leeg te verstoffen. De terugkeerplannen van hun eigenaars zijn eerst vervaagd en uiteindelijk verdwenen. Desondanks vormen de huizen een fel contrast met de lemen hutten, en symboliseren voor achterblijvers de Amerikaanse droom.

Olivero leent 1.200 euro voor de "coyote" (mensensmokkelaar, red.) en doorkruist Mexico op het dak van een goederentrein. Een gevaarlijke tocht; op die trein worden regelmatig migranten ontvoerd door drugskartels, maar Olivero bereikt heelhuids de grens met de VS. Daar betaalt hij nog eens 350 euro om met vijftien anderen op een luchtbed de Rio Grande rivier over te steken. Vervolgens kost het hem ruim 1.000 euro om zich ongezien naar New York te laten brengen. Daar heeft hij familie, en kan hij aan het werk in de maisvelden.

Nu heeft Olivero een klein stukje land in El Chorro. ‘Ik verbouw mais, bonen en aardappels’, vertelt hij. ‘Ik verdien iets beter dan voordat ik vertrok. Maar het is nog steeds niet genoeg om goed van te kunnen leven.’

Terug naar de Verenigde Staten wil hij niet. ‘De deportatie was traumatisch’, zegt hij. ‘Ze hebben me drie maanden in een gevangenis vastgehouden. Dat wil ik niet nog een keer meemaken.’

Migrate verscheurt families

Naast hem staat zijn 22-jarige buurvrouw Carolina Ramírez. Nadat Olivero zijn verhaal heeft gedaan, slaakt Ramírez een diepe zucht. ‘Dit is dus onze realiteit’, zegt ze.

‘Het is heel triest, iedereen wil hier weg. Door migratie zijn hier veel verscheurde families en kinderen die zonder hun ouders opgroeien.’ Ramírez probeert het tij daarom te keren:

Ramírez behoort tot een nieuwe generatie plattelandsjongeren die zich weigert neer te leggen bij de status quo. In plaats van te fantaseren over een leven in de Verenigde Staten, droomt Ramírez ervan haar dorp te veranderen. En misschien zelfs de regio, of het hele land.

MTC wil kansen jongeren op de arbeidsmarkt vergroten

‘Ik wil een vlam ontsteken en andere jongeren inspireren in Guatemala te
blijven’, aldus Ramírez. ‘Ik heb laatst een eerste bijeenkomst georganiseerd in El Chorro.’ Ambitieuze jongeren als Ramírez worden gesteund door de Movimiento de Trabajadores Campesinos (MTC), de Beweging van Plattelandsarbeiders.

Sinds 2017 financieren de Nederlandse organisaties ICCO, CNV Internationaal en Wilde Ganzen vanuit het Strategisch Partnerschap een jongerenproject in Guatemala, met MTC als lokale partner in San Marcos en enkele andere jongerenorganisaties in het land, waaronder SODEJU en vakbond CGTG.

Het doel is om plattelandsjongeren politiek bewuster te maken, inspraak in de lokale politiek af te dwingen, en hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten.

Extreme ongelijkheid

Dat zijn grote doelstellingen in een land met extreme ongelijkheid. In Guatemala
heeft een piepkleine elite van oudsher de economische en politieke macht in handen, die ruim baan geeft aan de uitbuiting van de grotendeels inheemse plattelandsbevolking.
Die situatie leidde er vorige eeuw toe dat linkse rebellen de wapens oppakten. In de burgeroorlog (1960-1996) vielen 200 duizend doden, nog eens 45 duizend anderen raakten vermist.

Bijna alle doden vielen door staatsgeweld, dictator Efraín Ríos Montt schreef de zwartste bladzijden van deze geschiedenis. In de anderhalf jaar dat hij aan de macht was liet Ríos Montt honderden inheemse dorpen van de kaart vegen, omdat de inwoners zouden eulen met de guerrilla. Zijn staatsterreur gaat alle verbeeldingskracht te boven.

De helft van de bevolking leeft in armoede

Soldaten en paramilitairen verkrachtten vrouwen en kinderen, voetbalden met afgehakte hoofden, en sneden ongeboren baby’s uit vrouwenlichamen. De oorlog heeft rafelige littekens achtergelaten in de samenleving. De oorzaken van het conflict zijn intussen nog vrijwel onverminderd aanwezig, het vredesakkoord uit 1996 is nauwelijks van papier gekomen. Corrupte politici graaien de staatskas leeg, de helft van de bevolking leeft in armoede, en dat aantal is groeiende.

Landloze boeren werken in slavernij-achtige omstandigheden

Vooral op het platteland is de situatie nijpend. Iets meer dan 2 procent van de landeigenaren heeft twee derde van de beschikbare landbouwgrond in bezit. Op hun enorme plantages zetten ze landloze boeren in slavernij-achtige omstandigheden aan het werk. Ook inwoners van de bergdorpen van San Marcos trekken naar de lagergelegen gebieden van het departement, waar ze op koffieplantages als seizoensarbeider aan de slag gaan.

Op een van die plantages, Finca de las Cruzes, wonen 150 vaste werknemers en
hun families in gammele krotten. Het terrein wordt verder bevolkt door muggen,
vlooien en schurftige honden. De werknemers verdienen 6 euro per dag, de meesten zijn op de plantage geboren. De enige andere plek die ze kennen, is het dorp waar ze iedere twee weken hun loon ophalen. Dat is een feestelijke dag. Dan wassen ze hun haren met shampoo, en trekken hun schoonste kleren aan.

De honderd seizoensarbeiders op deze plantage zijn er nog slechter aan toe. Ze
wonen in een smerige stal en verdienen nog geen 4 euro per dag. Sommigen hebben een stuk plastic als matras, anderen slapen direct op het splinterige hout. Hun kinderen dolen doelloos en vervuild rond op het terrein, met van honger gezwollen buiken.

Een meisje van twaalf staart met doffe ogen voor zich uit, ze heeft haar pasgeboren baby
op de arm.

MTC (Movimiento de Trabajadores Campesinos (MTC), de Beweging van Plattelandsarbeiders, de partnerorganisatie van CNV Internationaal in Guatemala, red.). ertelt in workshops dat ook plantagehouders zich aan de wet dienen te houden, en verplicht zijn het minimumloon van 11 euro per dag te betalen.

Dat lijkt een open deur, maar voor veel deelnemers gaat een compleet nieuwe wereld open. ‘Ik dacht altijd dat je alles moest doen wat een plantagehouder zegt’, aldus Olivero.

Hetzelfde geldt voor de bijeenkomsten waar vrouwen leren dat huiselijk geweld en verkrachting binnen het huwelijk niet normaal zijn.

Alternatieven voor jongeren

Ook de vader van Carolina Ramírez heeft als seizoensarbeider op koffieplantages gewerkt. Zelf kreeg Ramírez zes jaar geleden een studiebeurs van MTC. Daarmee kon ze haar middelbare school afmaken, nu studeert ze rechten. Ramírez volgde een MTC workshop over kippen inenten en kocht vijftig hennen. In combinatie met de studiebeurs verdient ze met de verkoop van eieren genoeg om haar studie te bekostigen.

Dat is precies het idee van MTC: het creëren van economische alternatieven voor de jeugd, zodat zij zich niet langer laten uitbuiten door landeigenaren. De organisatie geeft daarom ook cursussen pottenbakken en doeken weven.

‘Het probleem is dat de deelnemers vervolgens startkapitaal nodig hebben om te kunnen beginnen met produceren’, aldus Ramírez. ‘MTC heeft maar beperkte mogelijkheden, banken vragen torenhoge rentes, en van de staat hoeven we niks te verwachten.’

Jaime Hernández (31) coördineert het MTC jongerenprogramma in de bergen van San Marcos. ‘Naast werkgelegenheidscursussen organiseren we workshops over hoe het politieke systeem in elkaar zit’, vertelt hij. ‘De jongeren leren de wetten kennen, en komen erachter dat corruptie niet normaal is.’ Ze gaan ook in gesprek met andere jongerenorganisaties en vormen onderdeel van een nationaal jongerennetwerk. ‘Het is mooi te zien hoe ze langzaam zelfverzekerder worden.’

Zelf ging Hernández ook op jonge leeftijd naar de hoofdstad, op zoek naar een beter leven. Hij was dolblij met een redelijk betaald baantje als schoonmaker, maar viel net als Olivero ten prooi aan mara’s. Bij terugkomst in zijn dorp hoorde hij over de mogelijkheid papaver te verbouwen, het hoofdbestanddeel van heroïne.

In de VS neemt de vraag naar heroïne al jaren toe. San Marcos is strategisch gelegen aan de grens met Mexico, het berggebied is bovendien uitermate geschikt voor de papaverplant

De dorpelingen kregen bezoek van onbekende mannen, die zwaaiden met zakjes
zaadjes en mooie beloften deden. ‘Als je dit verbouwt, kun je goed verdienen’, zeiden ze. ‘We komen de oogst bij je thuis ophalen.’

Complete dorpen gingen overstag, Hernández verklaart met een simpele
rekensom waarom: Een hectare papaver leverde tot voor kort 1.600 euro op, voor
aardappels krijgen boeren zo’n 400 euro per hectare. Papaver is daarnaast een makkelijke plant. Aardappels zijn veel kwetsbaarder, en flinke hagelbui kan de hele oogst vernietigen. En in een slecht jaar zijn de prijzen zo laag dat de oogst amper genoeg oplevert om het transport naar de markt te kunnen betalen.

‘Papaver heeft grote economische impact hier in de regio’, aldus Hernández. ‘Kinderen orden ingezet bij de oogst, studenten betalen er hun universiteit van.’ Maar de grootste boom lijkt voorlopig alweer voorbij.

Door de opkomst van synthetische heroïne is de opiumprijs met ruim de helft gedaald. ovendien heeft het leger afgelopen jaar miljoenen papaverplanten vernietigd in an Marcos. Veel boeren zijn weer overgestapt op traditionele gewassen.

Kleine overwinningen

Hernández plantte aanvankelijk twee derde hectare papaver, maar kon toen als
jongerenwerker bij MTC aan de slag. Hij liet de opium voor wat die was, en verdient nu het minimum maandloon van 320 euro.

Hij is zo enthousiast over zijn werk dat hij het naar eigen zeggen zelfs voor niks zou doen. Hij is vastberaden steeds meer jongeren te mobiliseren om hun rechten op te eisen. Het gaat nog om heel basale zaken, zoals een gemeenteambtenaar vragen waarom er geen jeugdbeleid bestaat in het dorp. Of er bij de gemeente op aandringen ook lokale jongeren aan te nemen. Kleine overwinningen worden groots gevierd. Hernández geeft toe dat hij uiteindelijk meestal zelf het woord voert. ‘Ze zijn nog te verlegen’, verklaart hij. ‘De autoriteiten worden soms ook boos, die zijn niet gewend aan mondige burgers.’

In een wekelijks radioprogramma probeert Hernández zoveel mogelijk lokale jongeren te bereiken"

Ramírez is het daar roerend mee eens. Haar ogen schieten vuur als ze spreekt over hoe de politieke elite de staatskas leegrooft, en zo de ontwikkeling van Guatemala tegenhoudt. ‘Zolang we onwetend zijn, kunnen ze ons blijven domineren.’

Ramírez is het daar roerend mee eens. Haar ogen schieten vuur als ze spreekt over hoe de politieke lite de staatskas leegrooft, en zo de ontwikkeling van Guatemala tegenhoudt. ‘Zolang we onwetend zijn, kunnen ze ons blijven domineren.’

Als het over hun toekomst gaat, dromen ze bescheiden. ‘Ik wil mijn kippenren uitbreiden’, zegt Ramírez. ‘Ik wil natuurlijk ook graag advocaat worden, maar ik weet niet of het lukt een baan te krijgen. Dat is hier heel moeilijk als je niet de juiste mensen kent.’

Hernández overweegt een plek in de lokale gemeenschapsraad. De traditionele
politiek ziet hij niet zitten: ‘Alle politici zijn corrupt’, zegt hij. ‘Zodra ik met een politieke partij zou gaan praten, vertrouwt niemand me meer.’

Auteur: Marjolein van de Water,

Foto's: Michael Rhebergen

Dit artikel is ook gepubliceerd in Vice Versa

Sinds 2017 financieren de Nederlandse organisaties ICCO, CNV Internationaal en Wilde Ganzen vanuit het Strategisch Partnerschap een jongerenproject in Guatemala, met MTC (Movimiento de Trabajadores Campesinos (MTC), de Beweging van Plattelandsarbeiders,) als lokale partner in San Marcos en enkele andere jongerenorganisaties in het land, waaronder SODEJU en vakbond CGTG.

Het doel is om plattelandsjongeren politiek bewuster te maken, inspraak in de lokale politiek af te dwingen, en hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten

MTC creëert economische alternatieven voor jongeren, zodat zij zich niet langer laten uitbuiten door landeigenaren.

Dit project wordt uitgevoerd in het kader van het Partnerschap voor Gelijkheid en Rechtvaardigheid.

Meer nieuws over Guatemala